सावन विशेष: जानिए किन-किन जगहों पर स्थित हैं शंकर भगवान के 12 ज्योतिर्लिंग

आज से सावन का महीना शुरू हो गया है। इस मौके पर पर चलिए जानते हैं ज्योतिर्लिंगों के बारे में। हिन्दू धर्म में पुराणों के अनुसार शिवजी जहां-जहां स्वयं प्रगट हुए उन बारह स्थानों पर स्थित शिवलिंगों को ज्योतिर्लिंगों के रूप में पूजा जाता है। इनकी कुल संख्या में 12 है। आइए डालते हैं इन सभी ज्योतिर्लिंगों पर एक नजर..

[{"caption":"\u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f \u0930\u0942\u092a \u092e\u0947\u0902 \u092d\u0917\u0935\u093e\u0928 \u0936\u093f\u0935 \u0938\u094d\u0935\u092f\u0902 \u0935\u093f\u0930\u093e\u091c\u092e\u093e\u0928","description":"\u0927\u093e\u0930\u094d\u092e\u093f\u0915 \u092e\u093e\u0928\u094d\u092f\u0924\u093e\u0913\u0902 \u0915\u0947 \u0905\u0928\u0941\u0938\u093e\u0930 \u0907\u0928 12 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917\u094b\u0902 \u092e\u0947\u0902 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f \u0930\u0942\u092a \u092e\u0947\u0902 \u092d\u0917\u0935\u093e\u0928 \u0936\u093f\u0935 \u0938\u094d\u0935\u092f\u0902 \u0935\u093f\u0930\u093e\u091c\u092e\u093e\u0928 \u0939\u0948\u0902\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/oC9iqVF0zOiXd68WXJLAJ2WaYDIpisQmU9tiH1T0.jpeg"},{"caption":"\u0938\u094b\u092e\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u0917\u0941\u091c\u0930\u093e\u0924)","description":"\u0917\u0941\u091c\u0930\u093e\u0924 \u0915\u0947 \u0938\u094c\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930 \u0915\u094d\u0937\u0947\u0924\u094d\u0930 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0938\u094b\u092e\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0915\u094b \u092a\u0943\u0925\u094d\u0935\u0940 \u0915\u093e \u092a\u0939\u0932\u093e \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092e\u093e\u0928\u093e \u091c\u093e\u0924\u093e \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/FLqLKs303wF6yCkYZJg6UkiGjGl8hIE8ZL6qpFrG.jpeg"},{"caption":"\u092e\u0932\u094d\u0932\u093f\u0915\u093e\u0930\u094d\u091c\u0941\u0928 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917","description":"\u092e\u0932\u094d\u0932\u093f\u0915\u093e\u0930\u094d\u091c\u0941\u0928 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917\u00a0\u0906\u0902\u0927\u094d\u0930 \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936 \u092e\u0947\u0902 \u0915\u0943\u0937\u094d\u0923\u093e \u0928\u0926\u0940 \u0915\u0947 \u0924\u091f \u092a\u0930 \u0936\u094d\u0930\u0940\u0936\u0948\u0932 \u0928\u093e\u092e \u0915\u0947 \u092a\u0930\u094d\u0935\u0924 \u092a\u0930 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924\u00a0 \u0939\u0948\u0964\u00a0","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/uxkApcZ7mazAeOi1YNLRjGrlNmMKlz7wl557k775.jpeg"},{"caption":"\u092e\u0939\u093e\u0915\u093e\u0932\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u092e\u0927\u094d\u092f \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936)","description":"\u092e\u0939\u093e\u0915\u093e\u0932\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092e\u0927\u094d\u092f \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936 \u0915\u0947 \u0909\u091c\u094d\u091c\u0948\u0928 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964 \u092a\u0941\u0923\u094d\u092f\u0938\u0932\u093f\u0932\u093e \u0915\u094d\u0937\u093f\u092a\u094d\u0930\u093e \u0928\u0926\u0940 \u0915\u0947 \u0924\u091f \u092a\u0930 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0909\u091c\u094d\u091c\u0948\u0928 \u092a\u094d\u0930\u093e\u091a\u0940\u0928\u0915\u093e\u0932 \u092e\u0947\u0902 \u0909\u091c\u094d\u091c\u092f\u093f\u0928\u093f \u0915\u0947 \u0928\u093e\u092e \u0938\u0947 \u0935\u093f\u0916\u094d\u092f\u093e\u0924 \u0925\u093e, \u0907\u0938\u0947 \u0905\u0935\u0928\u094d\u0924\u093f\u0915\u093e\u092a\u0941\u0930\u0940 \u092d\u0940 \u0915\u0939\u0924\u0947 \u0939\u0948\u0902\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/hFxPjPNr7qzIwaJNCSS4HlB4i2l4iaPdDhd9yPp1.jpeg"},{"caption":"\u0913\u0902\u0915\u093e\u0930\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u092e\u0927\u094d\u092f \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936)","description":"12 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917\u094b\u0902 \u092e\u0947\u0902 \u091a\u094c\u0925\u093e \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0913\u0902\u0915\u093e\u0930\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u092e\u0902\u0926\u093f\u0930 \u0939\u0948\u0964 \u0913\u0902\u0915\u093e\u0930\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u092e\u0927\u094d\u092f\u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936 \u0915\u0947 \u0907\u0902\u0926\u094c\u0930 \u0936\u0939\u0930 \u0915\u0947 \u092a\u093e\u0938 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964 \u0924\u0940\u0930\u094d\u0925 \u092f\u093e\u0924\u094d\u0930\u0940 \u0938\u092d\u0940 \u0924\u0940\u0930\u094d\u0925\u094b\u0902 \u0915\u093e \u091c\u0932 \u0932\u093e\u0915\u0930 \u0913\u092e\u0915\u093e\u0930\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u092e\u0947\u0902 \u0905\u0930\u094d\u092a\u093f\u0924 \u0915\u0930\u0924\u0947 \u0939\u0948\u0902, \u0924\u092d\u0940 \u0938\u093e\u0930\u0947 \u0924\u0940\u0930\u094d\u0925 \u092a\u0942\u0930\u094d\u0923 \u092e\u093e\u0928\u0947 \u091c\u093e\u0924\u0947 \u0939\u0948\u0902\u0964 \u0905\u0928\u094d\u092f\u0925\u093e \u0935\u0947 \u0905\u0927\u0942\u0930\u0947 \u0939\u0940 \u092e\u093e\u0928\u0947 \u091c\u093e\u0924\u0947 \u0939\u0948\u0902\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/5IjToDwond2yM446enPZrt0ItxNtFEd8OHdN2i5C.jpeg"},{"caption":"\u0915\u0947\u0926\u093e\u0930\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u0909\u0924\u094d\u0924\u0930\u093e\u0916\u0902\u0921)","description":"\u092f\u0939 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0939\u093f\u092e\u093e\u0932\u092f \u0915\u0940 \u091a\u094b\u091f\u0940 \u092a\u0930 \u0935\u093f\u0930\u093e\u091c\u092e\u093e\u0928 \u0936\u094d\u0930\u0940 \u2018\u0915\u0947\u0926\u093e\u0930\u0928\u093e\u0925\u2019 \u091c\u0940 \u0915\u093e \u0939\u0948\u0964 \u0936\u094d\u0930\u0940 \u0915\u0947\u0926\u093e\u0930\u0928\u093e\u0925 \u0915\u094b \u2018\u0915\u0947\u0926\u093e\u0930\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930\u2019 \u092d\u0940 \u0915\u0939\u093e \u091c\u093e\u0924\u093e \u0939\u0948, \u091c\u094b \u0915\u0947\u0926\u093e\u0930 \u0928\u093e\u092e\u0915 \u0936\u093f\u0916\u0930 \u092a\u0930 \u0935\u093f\u0930\u093e\u091c\u092e\u093e\u0928 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/60UGw1P7t35peJgmGXJkmf5smMmXeM5d69eXNcID.jpeg"},{"caption":"\u092d\u0940\u092e\u093e\u0936\u0902\u0915\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930)","description":"12 \u092a\u094d\u0930\u092e\u0941\u0916 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0917\u094b\u0902 \u092e\u0947\u0902 \u092d\u0940\u092e\u093e\u0936\u0902\u0915\u0930 \u0915\u093e \u0938\u094d\u0925\u093e\u0928 \u091b\u0920\u093e \u0939\u0948\u0964 \u092f\u0939 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930 \u0915\u0947 \u092a\u0942\u0923\u0947 \u0938\u0947 \u0932\u0917\u092d\u0917 110 \u0915\u093f\u092e\u0940 \u0926\u0942\u0930 \u0938\u0939\u093e\u0926\u094d\u0930\u093f \u0928\u093e\u092e\u0915 \u092a\u0930\u094d\u0935\u0924 \u092a\u0930 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/9ksmbSYDBy5gR7ZpUPZWPy8hEV31LHrn276xps7o.jpeg"},{"caption":"\u092c\u093e\u092c\u093e \u0935\u093f\u0936\u094d\u0935\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u0909\u0924\u094d\u0924\u0930 \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936)","description":"\u092c\u093e\u092c\u093e \u0935\u093f\u0936\u094d\u0935\u0928\u093e\u0925 \u0915\u093e \u092f\u0939 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0909\u0924\u094d\u0924\u0930 \u092a\u094d\u0930\u0926\u0947\u0936 \u0915\u0947 \u0935\u093e\u0930\u093e\u0923\u0938\u0940 \u0936\u0939\u0930 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/g1MnBdu6CuTY5RTWVrTP6wuHEI1VQR6svBZNSLYk.jpeg"},{"caption":"\u0924\u094d\u0930\u094d\u092f\u0902\u092c\u0915\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930)","description":"\u0924\u094d\u0930\u094d\u092f\u0902\u092c\u0915\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930 \u0915\u0947 \u0928\u093e\u0938\u093f\u0915 \u091c\u093f\u0932\u0947 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/Tb0IvPJfjUOJOq3VDqSqMddJZombcZ3oyV07IwB8.jpeg"},{"caption":"\u0935\u0948\u0926\u094d\u092f\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u091d\u093e\u0930\u0916\u0902\u0921)","description":"12 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917\u094b\u0902 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u0947 \u090f\u0915 \u0905\u0928\u094d\u092f \u091d\u093e\u0930\u0916\u0902\u0921 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u092a\u0935\u093f\u0924\u094d\u0930 \u0935\u0948\u0926\u094d\u092f\u0928\u093e\u0925 \u0936\u093f\u0935\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092d\u0940 \u0936\u093e\u092e\u093f\u0932 \u0939\u0948\u0964 \u0935\u0948\u0926\u094d\u092f\u0928\u093e\u0925 \u092f\u093e \u092c\u093e\u092c\u093e \u092c\u0948\u091c\u0928\u093e\u0925 \u0927\u093e\u092e \u091d\u093e\u0930\u0916\u0902\u0921 \u0915\u0947 \u0926\u0947\u0935\u0918\u0930 \u092e\u0947\u0902 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/FJjLFYq9KYSiQiwPNv9OffE888ZUbnZCbqSCyVXS.jpeg"},{"caption":"\u0928\u093e\u0917\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u0917\u0941\u091c\u0930\u093e\u0924)","description":"\u092d\u0917\u0935\u093e\u0928 \u0936\u093f\u0935 \u0915\u0947 12 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917\u094b\u0902 \u092e\u0947\u0902 \u0938\u0947 \u090f\u0915 \u0928\u093e\u0917\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0917\u0941\u091c\u0930\u093e\u0924 \u0915\u0947 \u0926\u094d\u0935\u093e\u0930\u0915\u093e\u092a\u0941\u0930\u0940 \u0938\u0947 \u0932\u0917\u092d\u0917 25 \u0915\u093f\u0932\u094b\u092e\u0940\u091f\u0930 \u0915\u0940 \u0926\u0942\u0930\u0940 \u092a\u0930 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0939\u0948\u0964 \u092e\u093e\u0928\u093e \u091c\u093e\u0924\u093e \u0939\u0948 \u0915\u093f \u0938\u094b\u092e\u0928\u093e\u0925 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0915\u0947 \u092c\u093e\u0926 \u0928\u093e\u0917\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0915\u0940 \u0938\u094d\u0925\u093e\u092a\u0928\u093e \u0939\u0941\u0908 \u0925\u0940\u0964 \u092f\u0939\u093e\u0902 \u092d\u0917\u0935\u093e\u0928 \u0936\u093f\u0935 \u0938\u094d\u0935\u092f\u0902 \u0928\u093e\u0917\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u0914\u0930 \u0926\u0947\u0935\u0940 \u092a\u093e\u0930\u094d\u0935\u0924\u0940 \u0928\u093e\u0917\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930\u0940 \u0915\u0947 \u0930\u0942\u092a \u092e\u0947\u0902 \u0935\u093f\u0930\u093e\u091c\u092e\u093e\u0928 \u0939\u0948\u0902\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/gwnhtYHwhd9XBaJIoZUysqn9fKNLEV5O4zgVairx.jpeg"},{"caption":"\u0930\u093e\u092e\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930\u092e \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u0924\u092e\u093f\u0932\u0928\u093e\u0921\u0941)","description":"\u0930\u093e\u092e\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930\u092e\u094d \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0926\u0947\u0936\u092d\u0930 \u092e\u0947\u0902 \u092a\u094d\u0930\u0938\u093f\u0926\u094d\u0927 \u0924\u0940\u0930\u094d\u0925\u0938\u094d\u0925\u0932 \u0939\u0948\u0964 \u092e\u093e\u0928\u094d\u092f\u0924\u093e\u0913\u0902 \u0915\u0947 \u0905\u0928\u0941\u0938\u093e\u0930 \u092f\u0939\u093e\u0902 \u092e\u094c\u091c\u0942\u0926 \u0936\u093f\u0935\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0936\u0924\u094d\u0930\u0941\u0913\u0902 \u092a\u0930 \u0935\u093f\u091c\u092f \u092a\u094d\u0930\u093e\u092a\u094d\u0924 \u0915\u0930\u0928\u0947 \u0915\u0947 \u0932\u093f\u090f \u092c\u0939\u0941\u0924 \u0936\u0941\u092d \u092e\u093e\u0928\u093e \u091c\u093e\u0924\u093e \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/GQFXxFcbFUaw3bgDdBS0NIKshRI1LYQo0JJxa99G.jpeg"},{"caption":"\u0918\u0941\u0936\u094d\u092e\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 (\u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930)","description":"\u0939\u093f\u0902\u0926\u0942 \u0927\u0930\u094d\u092e \u0915\u0947 \u0905\u0928\u0941\u0938\u093e\u0930 \u0918\u0941\u0936\u094d\u092e\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u092e\u093e\u0928\u093e \u091c\u093e\u0924\u093e \u0939\u0948\u0964 \u0936\u093f\u0935 \u091c\u0940 \u0915\u093e \u092f\u0939 \u092a\u093e\u0935\u0928 \u0927\u093e\u092e \u092d\u0940 \u0905\u092a\u0928\u0940 \u0905\u0932\u0917 \u0935\u093f\u0936\u0947\u0937\u0924\u093e \u0915\u0947 \u0915\u093e\u0930\u0923 \u092c\u0939\u0941\u0924 \u092a\u094d\u0930\u0938\u093f\u0926\u094d\u0927 \u0939\u0948\u0964 \u092e\u0939\u093e\u0930\u093e\u0937\u094d\u091f\u094d\u0930 \u0915\u0947 \u0926\u094c\u0932\u0924\u093e\u092c\u093e\u0926 \u0938\u0947 \u0932\u0917\u092d\u0917 18 \u0915\u093f\u0932\u094b\u092e\u0940\u091f\u0930 \u0926\u0942\u0930 \u092c\u0947\u0930\u0942\u0932\u0920 \u0917\u093e\u0902\u0935 \u0915\u0947 \u092a\u093e\u0938 \u0938\u094d\u0925\u093f\u0924 \u0918\u0941\u0936\u094d\u092e\u0947\u0936\u094d\u0935\u0930 \u091c\u094d\u092f\u094b\u0924\u093f\u0930\u094d\u0932\u093f\u0902\u0917 \u0939\u0948\u0964","image":"2020\/07\/06\/know-where-the-major-12-jyotirlingas-are-located-in-india\/0VTCOiqjy3eG0dX8EzgXcDloK9gZILSnsgIGxkmi.jpeg"}]